1. İşlevsel Dinleme Türleri:
İşin içine dinleme engellerini katmadan belirli bir amaç için dinleme yapılması işlevsel dinleme olarak adlandırılır. Farklı işlevleri yerine getiren çeşitli dinleme biçimleri aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
Bilgi İçin Dinleme Bir konuyu daha iyi anlamak, deneyimi artırmak veya gelecekte faydalı olabilecek veriler elde etmek amacıyla yapılan dinlemedir. İnsanlar ders dinlerken, haberleri izlerken, yapılan yol tarifini anlamaya çalışırken bu dinleme türünü uygular. Bu dinleme türünde alınan bilginin doğruluğu sorgulanmaz. Bu nedenle pasif bir dinleme türüdür. Buna rağmen günlük hayatta en sık başvurulan dinleme türlerinden biridir. İnsanlar, yeni edindiği bilgilerin büyük çoğunluğunu bilgi için dinlediğinde öğrenir.
Eleştirel Dinleme Eleştirel dinleme, iletilerin analiz edilerek ve değerlendirilerek dinlenilmesidir. Örneğin, reklamı izlenen bir ürünün gerçekten alınmaya değer olup olmadığını anlamaya çalışmak eleştirel dinlemedir. Eleştirel dinleme, “tuzak kurucu dinleme” ile karıştırılmamalıdır. Burada dikkat edilmesi gereken eleştirel dinlemenin karşı tarafın fikirlerini reddetmek veya hata arayarak dinlemek olmadığıdır. Eleştirel dinlemede duyulan bilgilerin gerçek olup olmadığı değerlendirilir. Bu bakımdan “bilgi için dinleme”den de farklıdır.
Ayırt Edici Dinleme Ayırt edici dinlemede, görsel ve işitsel uyaranları fark etmek hedeflenir. Bu amaçla ses tonu, konuşma hızı, jestler, mimikler vb. sözsüz iletişim unsurlarına dikkat edilir. Bireyin, karşısındakinin sinirli olup olmadığını surat ifadesinden anlaması veya bir annenin diğer odadaki bebeğinin ağlama sesini duyması ya da duyulan siren sesinin ambulanstan mı yoksa itfaiye aracından mı geldiğini anlamak da ayırt edici dinlemedir.
Keyif İçin Dinleme Eğlenmek, dinlenmek, gevşemek, keyif almak veya manevi tatmin amacıyla yapılan dinleme türüdür. Örneğin; müzik dinlemek, sevilen bir programı izlemek, komik bir fıkrayı dinlemek keyif için yapılan dinlemelerdir. Keyif için yapılan dinlemelerde amaç bilgi almak olmadığı için dinlenilenlerin hatırlanması beklenmez. Ancak ders dinlerken alınan bilgi miktarı nasıl gösterilen dikkate bağlıysa, dinlenen şeyden ne kadar keyif alınacağı da gösterilen dikkate bağlıdır. Burada keyfin öznel bir şey olduğu da hatırlanmalıdır. Yani karşılıklı yapılan bir sohbetten iki taraf aynı miktarda keyif almıyor olabilir.
Etkin (Empatik) Dinleme Etkin dinleme, en kısa tanımıyla “empati kurmak”tır. Empati sürecinin kabul, anlama ve yansıtma basamaklarının tümü uygulandığında etkin dinleme yapılmış olur. Yani birey, karşısındaki kişinin duygu ve düşüncelerini anlamaya ve bunu ona göstermeye çalışır. Bu nedenle etkin dinleme empatik dinleme olarak da adlandırılır. Ayrıca psikolog, psikolojik danışman vb. ruh sağlığı uzmanlarınca sıklıkla kullanıldığından diğer bir adı da “terapötik” yani “tedavi edici” dinlemedir. Çünkü birey, duygu ve düşünceleri anlaşıldığında rahatlar ve tedaviye daha kolay karşılık verir. Yapılan araştırmalar da insanların konuşurken en çok anlaşılmaya ve kendileriyle empati kurulmasına önem verdiğini göstermektedir. Önceki dinleme türlerinin hepsi “içe dönük” dinleme türleridir; çünkü dinleme süreci alıcının yararına işler. Etkin dinlemede ise göndericinin yararı öncelenir, bu nedenle “dışa dönük” bir dinleme türüdür.
2. İşlevsiz Dinleme Türleri
Birey, karşısındakini dinlerken dinleme engellerini kullanıyorsa, bu dinleme eyleminin işlevsiz, yani etkisiz olduğu anlamına gelir. Çünkü bireyin dinleme davranışları, iletişimi zorlaştırmakta veya tamamen engellemektedir. Bireyin kullandığı engellere göre “görünüşte dinleme, benmerkezci dinleme, seçerek dinleme, savunmacı dinleme, tuzak kurucu dinleme ve yüzeysel dinleme” gibi farklı etkisiz dinleme türleri bulunur.
Görünüşte Dinleme: Bireyin, karşısındakini dinliyormuş gibi yapmasıdır. Karşısındaki konuşurken kendi iç dünyasına yoğunlaşmak veya başka bir iş ile uğraşmak görünüşte dinlemeye en sık sebep olan durumlardır. Görünüşte dinleme, yakından tanınan kişilere karşı daha çok kullanılır. Çünkü kişi, karşısındakinin ne söyleyeceğini zaten bildiğini düşünüp dinlemek için yeterli gayreti göstermeyebilir. Benzer şekilde vakti olmadığı hâlde muhatabını incitmekten korktuğu için dinliyormuş gibi görünebilir. Ancak o anda vakit ayırma imkânı yoksa kişi, bunu açıkça belirtmeli ve daha sonra dinleyebileceğini söylemelidir. Çünkü görünüşte dinlemek, sonra dinlemekten daha kırıcıdır. Kişi, dinliyormuş gibi görünmek için genelde “Seni dinliyorum, hıhı, hadi ya, gerçekten mi…” gibi ifadeler ve baş ile onaylama gibi beden hareketleri kullanır. Buna rağmen gerçekten dinlemediğinin anlaşılma ihtimali yüksektir. Çünkü görünüşte dinleyen biri ya göz teması kuramaz ya da dalıp gider, konuşmayla alakasız tepkiler verir, zamansız onaylama ifadeleri kullanır. Kendisine aktarılmak istenen iletiyi anlayamaz ya da yanlış anlar. Dinlenilmediğini fark eden konuşmacı ise konuşma isteğini kaybedecek veya yüzeysel konuşup geçecektir.
Benmerkezci Dinleme: Benmerkezci dinlemede birey, muhatabını dinlemek yerine konuşmanın odağını kendi istediği yöne çevirir. Bunu yapabilmek için dinleyici, yönlendirici yanıtlar verir
Aziz : Matematikten zayıf aldım, ne yapacağımı bilmiyorum.
Burak : Seni anlıyorum, ben de çok zorlanmıştım. Ama fizik dersinin yanında matematik hiçbir şey değil. Fizikten geçemezsem büyük sıkıntı.
Benmerkezci dinleyiciler, örnekteki gibi muhataplarının sözlerine ilgi göstermek yerine kendi düşünce ve ihtiyaçlarına odaklanır ve bu nedenle de muhataplarının duygu ve düşüncelerini anlama fırsatını kaçırırlar. Ayrıca karşısındakinden bir şeyler öğrenme imkânı da bulamazlar. Sonuç olarak benmerkezci dinleme sadece ihmal edilen konuşmacı açısından değil, dinleyici açısından da zararlıdır.
Seçerek Dinleme: Seçerek dinlemede birey, konuşmanın sadece belli bölümlerine odaklanarak dinler. Konuşmada dikkatini çeken bir ifade belirene kadar görünüşte dinleyen birey, sonrasında dikkatini çeken bölüme odaklanır. Bunun nedeni, konuşmanın ilgisini çekmemesi olabileceği gibi kendisini rahatsız eden bir konunun konuşulması da olabilir. Bir insanın, arkadaşı kendisini eleştirirken görünüşte dinlemesi ama arkadaşı onu övmeye başladığında dikkat kesilmesi buna örnek verilebilir. Herkesin sıkıcı veya rahatsız edici bulduğu konular olabilir. Buna rağmen bu konuları seçerek dinlemek, çok değerli bilgilerden mahrum kalmaya neden olabilir.
Savunmacı Dinleme: Bireyin her duyduğunu kendisine yöneltilmiş bir saldırı gibi algıladığı, bu nedenle savunmaya geçtiği dinleme türüdür. Konuşmacının niyeti kötü olmasa bile birey duyduklarını olumsuz yorumlar ve kendisini eleştiriliyormuş gibi hisseder. Bu nedenle kendini savunma ihtiyacı duyar. Savunmacı dinlemenin kökeninde olumsuz düşünme alışkanlığı olabileceği gibi, bireyin kendini eksik gördüğü bir konuda konuşulması da olabilir. Örneğin; bazı derslerde başarısız olan bir öğrenci, “Okul nasıl gidiyor?” sorusunu, kendisiyle dalga geçiliyormuş gibi algılayabilir ve karşısındakine hak etmediği bir tepki verebilir. Savunmacı dinleme de diğer işlevsiz dinleme türlerinde olduğu gibi gerekli bilgilere ulaşılmasını engelleyebilir. Ayrıca savunmacı dinlemeyi alışkanlık edinen bir kişi, diğerlerinin kendisine karşı dürüst davranmasını zorlaştırabilir
Tuzak Kurucu Dinleme: Birey, açık bulmak amacıyla karşısındakini dikkatle dinler ve konuşmacıyı zora sokabilecek bilgiler yakalamaya çalışır. Dolayısıyla bu dinleme türünde amaç muhatabı anlamak değil, ona zarar vermektir. Bu da kişinin dinlediği her şeye taraflı yaklaşmasına ve konuşmayı, muhatabını zora sokacak şekilde başka yönlere çekmesine neden olur. Tuzak kurucu dinleme alışkanlığı olanlar, doğal olarak savunmacı dinlemeye de yatkındır. İnsanlar, her fırsatı kendilerine saldırmak için kullanan böyle kişilerle iletişim kurmayı tercih etmezler.
Yüzeysel Dinleme: Yüzeysel dinlemede konuşmanın sadece bilgi boyutuyla ilgilenilir ve duygu boyutu göz ardı edilir. Yüzeysel dinleyen birey, iletilerin arkasındaki duyguları fark edemez.
İşin içine dinleme engellerini katmadan belirli bir amaç için dinleme yapılması işlevsel dinleme olarak adlandırılır. Farklı işlevleri yerine getiren çeşitli dinleme biçimleri aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir:
Bilgi İçin Dinleme Bir konuyu daha iyi anlamak, deneyimi artırmak veya gelecekte faydalı olabilecek veriler elde etmek amacıyla yapılan dinlemedir. İnsanlar ders dinlerken, haberleri izlerken, yapılan yol tarifini anlamaya çalışırken bu dinleme türünü uygular. Bu dinleme türünde alınan bilginin doğruluğu sorgulanmaz. Bu nedenle pasif bir dinleme türüdür. Buna rağmen günlük hayatta en sık başvurulan dinleme türlerinden biridir. İnsanlar, yeni edindiği bilgilerin büyük çoğunluğunu bilgi için dinlediğinde öğrenir.
Eleştirel Dinleme Eleştirel dinleme, iletilerin analiz edilerek ve değerlendirilerek dinlenilmesidir. Örneğin, reklamı izlenen bir ürünün gerçekten alınmaya değer olup olmadığını anlamaya çalışmak eleştirel dinlemedir. Eleştirel dinleme, “tuzak kurucu dinleme” ile karıştırılmamalıdır. Burada dikkat edilmesi gereken eleştirel dinlemenin karşı tarafın fikirlerini reddetmek veya hata arayarak dinlemek olmadığıdır. Eleştirel dinlemede duyulan bilgilerin gerçek olup olmadığı değerlendirilir. Bu bakımdan “bilgi için dinleme”den de farklıdır.
Ayırt Edici Dinleme Ayırt edici dinlemede, görsel ve işitsel uyaranları fark etmek hedeflenir. Bu amaçla ses tonu, konuşma hızı, jestler, mimikler vb. sözsüz iletişim unsurlarına dikkat edilir. Bireyin, karşısındakinin sinirli olup olmadığını surat ifadesinden anlaması veya bir annenin diğer odadaki bebeğinin ağlama sesini duyması ya da duyulan siren sesinin ambulanstan mı yoksa itfaiye aracından mı geldiğini anlamak da ayırt edici dinlemedir.
Keyif İçin Dinleme Eğlenmek, dinlenmek, gevşemek, keyif almak veya manevi tatmin amacıyla yapılan dinleme türüdür. Örneğin; müzik dinlemek, sevilen bir programı izlemek, komik bir fıkrayı dinlemek keyif için yapılan dinlemelerdir. Keyif için yapılan dinlemelerde amaç bilgi almak olmadığı için dinlenilenlerin hatırlanması beklenmez. Ancak ders dinlerken alınan bilgi miktarı nasıl gösterilen dikkate bağlıysa, dinlenen şeyden ne kadar keyif alınacağı da gösterilen dikkate bağlıdır. Burada keyfin öznel bir şey olduğu da hatırlanmalıdır. Yani karşılıklı yapılan bir sohbetten iki taraf aynı miktarda keyif almıyor olabilir.
Etkin (Empatik) Dinleme Etkin dinleme, en kısa tanımıyla “empati kurmak”tır. Empati sürecinin kabul, anlama ve yansıtma basamaklarının tümü uygulandığında etkin dinleme yapılmış olur. Yani birey, karşısındaki kişinin duygu ve düşüncelerini anlamaya ve bunu ona göstermeye çalışır. Bu nedenle etkin dinleme empatik dinleme olarak da adlandırılır. Ayrıca psikolog, psikolojik danışman vb. ruh sağlığı uzmanlarınca sıklıkla kullanıldığından diğer bir adı da “terapötik” yani “tedavi edici” dinlemedir. Çünkü birey, duygu ve düşünceleri anlaşıldığında rahatlar ve tedaviye daha kolay karşılık verir. Yapılan araştırmalar da insanların konuşurken en çok anlaşılmaya ve kendileriyle empati kurulmasına önem verdiğini göstermektedir. Önceki dinleme türlerinin hepsi “içe dönük” dinleme türleridir; çünkü dinleme süreci alıcının yararına işler. Etkin dinlemede ise göndericinin yararı öncelenir, bu nedenle “dışa dönük” bir dinleme türüdür.
2. İşlevsiz Dinleme Türleri
Birey, karşısındakini dinlerken dinleme engellerini kullanıyorsa, bu dinleme eyleminin işlevsiz, yani etkisiz olduğu anlamına gelir. Çünkü bireyin dinleme davranışları, iletişimi zorlaştırmakta veya tamamen engellemektedir. Bireyin kullandığı engellere göre “görünüşte dinleme, benmerkezci dinleme, seçerek dinleme, savunmacı dinleme, tuzak kurucu dinleme ve yüzeysel dinleme” gibi farklı etkisiz dinleme türleri bulunur.
Görünüşte Dinleme: Bireyin, karşısındakini dinliyormuş gibi yapmasıdır. Karşısındaki konuşurken kendi iç dünyasına yoğunlaşmak veya başka bir iş ile uğraşmak görünüşte dinlemeye en sık sebep olan durumlardır. Görünüşte dinleme, yakından tanınan kişilere karşı daha çok kullanılır. Çünkü kişi, karşısındakinin ne söyleyeceğini zaten bildiğini düşünüp dinlemek için yeterli gayreti göstermeyebilir. Benzer şekilde vakti olmadığı hâlde muhatabını incitmekten korktuğu için dinliyormuş gibi görünebilir. Ancak o anda vakit ayırma imkânı yoksa kişi, bunu açıkça belirtmeli ve daha sonra dinleyebileceğini söylemelidir. Çünkü görünüşte dinlemek, sonra dinlemekten daha kırıcıdır. Kişi, dinliyormuş gibi görünmek için genelde “Seni dinliyorum, hıhı, hadi ya, gerçekten mi…” gibi ifadeler ve baş ile onaylama gibi beden hareketleri kullanır. Buna rağmen gerçekten dinlemediğinin anlaşılma ihtimali yüksektir. Çünkü görünüşte dinleyen biri ya göz teması kuramaz ya da dalıp gider, konuşmayla alakasız tepkiler verir, zamansız onaylama ifadeleri kullanır. Kendisine aktarılmak istenen iletiyi anlayamaz ya da yanlış anlar. Dinlenilmediğini fark eden konuşmacı ise konuşma isteğini kaybedecek veya yüzeysel konuşup geçecektir.
Benmerkezci Dinleme: Benmerkezci dinlemede birey, muhatabını dinlemek yerine konuşmanın odağını kendi istediği yöne çevirir. Bunu yapabilmek için dinleyici, yönlendirici yanıtlar verir
Aziz : Matematikten zayıf aldım, ne yapacağımı bilmiyorum.
Burak : Seni anlıyorum, ben de çok zorlanmıştım. Ama fizik dersinin yanında matematik hiçbir şey değil. Fizikten geçemezsem büyük sıkıntı.
Benmerkezci dinleyiciler, örnekteki gibi muhataplarının sözlerine ilgi göstermek yerine kendi düşünce ve ihtiyaçlarına odaklanır ve bu nedenle de muhataplarının duygu ve düşüncelerini anlama fırsatını kaçırırlar. Ayrıca karşısındakinden bir şeyler öğrenme imkânı da bulamazlar. Sonuç olarak benmerkezci dinleme sadece ihmal edilen konuşmacı açısından değil, dinleyici açısından da zararlıdır.
Seçerek Dinleme: Seçerek dinlemede birey, konuşmanın sadece belli bölümlerine odaklanarak dinler. Konuşmada dikkatini çeken bir ifade belirene kadar görünüşte dinleyen birey, sonrasında dikkatini çeken bölüme odaklanır. Bunun nedeni, konuşmanın ilgisini çekmemesi olabileceği gibi kendisini rahatsız eden bir konunun konuşulması da olabilir. Bir insanın, arkadaşı kendisini eleştirirken görünüşte dinlemesi ama arkadaşı onu övmeye başladığında dikkat kesilmesi buna örnek verilebilir. Herkesin sıkıcı veya rahatsız edici bulduğu konular olabilir. Buna rağmen bu konuları seçerek dinlemek, çok değerli bilgilerden mahrum kalmaya neden olabilir.
Savunmacı Dinleme: Bireyin her duyduğunu kendisine yöneltilmiş bir saldırı gibi algıladığı, bu nedenle savunmaya geçtiği dinleme türüdür. Konuşmacının niyeti kötü olmasa bile birey duyduklarını olumsuz yorumlar ve kendisini eleştiriliyormuş gibi hisseder. Bu nedenle kendini savunma ihtiyacı duyar. Savunmacı dinlemenin kökeninde olumsuz düşünme alışkanlığı olabileceği gibi, bireyin kendini eksik gördüğü bir konuda konuşulması da olabilir. Örneğin; bazı derslerde başarısız olan bir öğrenci, “Okul nasıl gidiyor?” sorusunu, kendisiyle dalga geçiliyormuş gibi algılayabilir ve karşısındakine hak etmediği bir tepki verebilir. Savunmacı dinleme de diğer işlevsiz dinleme türlerinde olduğu gibi gerekli bilgilere ulaşılmasını engelleyebilir. Ayrıca savunmacı dinlemeyi alışkanlık edinen bir kişi, diğerlerinin kendisine karşı dürüst davranmasını zorlaştırabilir
Tuzak Kurucu Dinleme: Birey, açık bulmak amacıyla karşısındakini dikkatle dinler ve konuşmacıyı zora sokabilecek bilgiler yakalamaya çalışır. Dolayısıyla bu dinleme türünde amaç muhatabı anlamak değil, ona zarar vermektir. Bu da kişinin dinlediği her şeye taraflı yaklaşmasına ve konuşmayı, muhatabını zora sokacak şekilde başka yönlere çekmesine neden olur. Tuzak kurucu dinleme alışkanlığı olanlar, doğal olarak savunmacı dinlemeye de yatkındır. İnsanlar, her fırsatı kendilerine saldırmak için kullanan böyle kişilerle iletişim kurmayı tercih etmezler.
Yüzeysel Dinleme: Yüzeysel dinlemede konuşmanın sadece bilgi boyutuyla ilgilenilir ve duygu boyutu göz ardı edilir. Yüzeysel dinleyen birey, iletilerin arkasındaki duyguları fark edemez.